Δυστυχῶς, ὅπως μπορῆτε εὔκολα νὰ διαπιστώσητε κι ἐσεῖς, ἡ συζήτησι στὸ Reddit κατέληξε κάθε ἄλλο παρά ἐνδιαφέρουσα ἢ κόσμια. Δυστυχῶς, λόγῳ αὐτοῦ τοῦ ὀχετοῦ, ἄν γράψητε τὸ σχόλιό σας στὸ Reddit, μὲ μεγάλη πιθανότητα δὲν θὰ τὸ διαβάσω. Ἄν θέλητε νὰ συζητήσωμε καὶ ἔχετε κάποιο ἐναρκτήριο σχόλιο ποὺ ἔχει περιεχόμενο καὶ εἶναι ἀποτέλεσμα ἀνάγνωσης τοῦ ἄρθρου καὶ ὄχι μόνο τοῦ τίτλου, τότε ὁ καλύτερος τρόπος νὰ ἐπικοινωνήσητε μαζί μου εἶναι χρησιμοποιῶντας τὴν διεύθυνσι ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου: sb54@illinois.edu

Καταλαβαίνω πὼς αὐτὴ ἡ συζήτησι ἀναβιώνει «λησμονήσαντα πάθη» καὶ γιὰ νὰ κατευνάσω τὰ πλήθη: δὲν ὑποστηρίζω νὰ ἐπανακαθιερώσωμε τὸ πολυτονικό (τὸ ἄν θὰ ἔπρεπε νὰ καταργηθῇ, καὶ μάλιστα μὲ νόμο, εἶναι ἄλλη συζήτησι). Ὅμως, τὸ θεωρῶ ἐξαιρετικὰ χρήσιμο γιὰ ἐμένα προσωπικά, καὶ σὲ αὐτὸ τὸ ἄρθρο θὰ ἐξηγήσω γιατί, μιᾶς καὶ: (α) ἔχω ἐρωτηθῇ πολλὲς φορές, (β) ἴσως νὰ φανῇ χρήσιμο καὶ σὲ ἐσᾶς.1 Μάλιστα, ὅπως εἶναι μᾶλλον προφανές, δὲν ἐδιδάχθην πολυτονικό στὸ σχολεῖο (ἀφοῦ εἶμαι πολύ μικρός γιὰ αὐτό), ἀλλὰ ἐπέλεξα συνειδητά νὰ τὸ μάθω στὰ 26 μου χρόνια. Ὡστόσο, παρακαλῶ σημειῶστε πὼς τὰ παρακάτω ἀποτελοῦν μιὰ ὑποκειμενικὴ παρουσίασι.

Γενικὰ ὑπάρχουν δύο πολυτονικὰ συστήματα. Τὸ πρῶτο εἶναι ὁ λεγόμενος ἱστορικὸς τονισμός, ὁ ὁποῖος ὀνομάζεται ἔτσι ἐπειδὴ ἐμφανίζεται σὲ ὅ,τι ἔχει ἐκδοθῆ ἀπὸ τότε ποὺ εἰσήχθη τὸ σύστημα τονισμοῦ στὰ Ἑλληνικά2 καὶ μέχρι τὸ 1974. Ἀπὸ τότε καὶ μέχρι τὸ 1982 (ὁπότε καθιερώθηκε, μὲ νόμο, τὸ μονοτονικό) ὑπῆρξε τὸ πολυτονικό τοῦ Τριανταφυλλίδη, τὸ ὁποῖο ἦτο μία κάπως ἁπλοποιημένη ἐκδοχὴ τοῦ ἱστορικοῦ τονισμοῦ.3 Δεδομένου πὼς μιλᾶμε γιὰ μία ἔκδοσι ποὺ χρησιμοποιήθη γιὰ 8 μόλις χρόνια, δὲν βρίσκω τὸν λόγο νὰ γράφω μὲ αὐτήν, ἰδιαίτερα ἄν ἀναλογισθῶμε πὼς ἀναιρεῖ κάποιους ἀπὸ τοὺς λόγους ποὺ κάνουν χρήσιμο τὸ πολυτονικὸ, τοὺς ὁποίους ἀναφέρω παρακάτω (π.χ., στὸ πολυτονικὸ τοῦ Τριανταφυλλίδη δὲν γράφουμε «νὰ γίνῃ»).

Μὲ λίγα λόγια, ὅταν ἀναφέρομαι «στὸ πολυτονικό», ἐννοῶ τὸν ἱστορικὸ τονισμὸ ποὺ χρησιμοποιήθη γιὰ ἑκατοντάδες χρόνια, καὶ τὸ ὁποῖο θὰ βρεῖτε (τοὐλάχιστον) ἀπὸ τὴν Ἀλεξιάδα τῆς Ἄννης Κομνηνῆς μέχρι καὶ τὸν Χριστιανόπουλο. Αὐτὸ τὸ σύστημα εἶναι αὐτὸ ποὺ θὰ βρῆτε στὰ πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν.

Ὁ πρῶτος λόγος ποὺ γράφω σὲ πολυτονικὸ εἶναι πὼς κάνει τὴν ἐπαφὴ μὲ παλαιότερα ἔργα πιὸ εὔκολη καὶ φυσική στὴν ὄψη. Ἀρχικά, πρίν μάθω πολυτονικό, αὐτὰ τὰ σύμβολα ἦτο περίεργα καὶ ξένα. Γιὰ νὰ τὸ πῶ ἁπλά, τὸ μάτι δὲν τὰ ἔχει συνηθίσει καὶ ἄρα «φοβίζουν» καὶ ἀποπροσανατολίζουν. Ἀφοῦ συνήθισα τὸ πολυτονικό, κατέστη φυσικό, τοὐλάχιστον ἀπὸ ἄποψι συμβόλων, νὰ διαβάσω π.χ. Πλάτωνα.

Δεύτερον, τὸ πολυτονικό σὲ φέρνει σὲ ἐπαφὴ μὲ τὴν γραμματικὴ καὶ σὲ κάνει νὰ σκέφτεσαι συνειδητά «τί χρησιμοποιῶ αὐτὴν τὴν στιγμή;» Ἔτσι, γιὰ παράδειγμα, ὅταν χρησιμοποιῇς τὸν ἱστορικό τονισμό, γράφεις «ἔχει συμφωνήσει» ἀλλὰ «νὰ συμφωνήσῃ». Δηλαδή, τὸ πολυτονικό σοῦ κάνει συνειδητὸ πὼς στὴν πρώτη περίπτωσι χρησιμοποιεῖς Παρακείμενο, ἐνῷ στὴν δευτέραν χρησιμοποιεῖς Ὑποτακτική. Νὰ ἕνα ἀκόμη παράδειγμα: ἡ διαφορά τοῦ «ὥς» καὶ τοῦ «ὡς» (τὸ δεύτερο χωρίς τόνο). Λέμε «θὰ φτάσῃς ὣς ἐκεῖ;», δηλαδή «μέχρι ἐκεῖ», ἀλλὰ «παρουσιάστηκε ὡς σωτήρ(ας)» δηλαδή «σὰν σωτήρ(ας)». Τέλος, λέμε «ἐδῶ εἶναι ὡραῖα», ἀλλὰ «ἡ ὡραία Ἑλένη».

Ἄς δώσω ἕνα παράδειγμα χρησιμοποιῶντας ἕνα πραγματικὸ ἀπόσπασμα ποὺ ὑποδεικνύει τὰ προαναφερθέντα δύο στοιχεῖα. Ἄς πάρουμε τὴν γνωστὴ φράσιν «ἡ δὲ γυνὴ ἵνα φοβῆται τὸν ἄνδρα».4 Ὁ τύπος «φοβῆται» θὰ μοῦ ἐφαίνετο περίεργος κάποιον καιρό πρίν. Ὅμως, τώρα ξέρω πὼς τὸ «η» χρησιμοποιεῖται λόγῳ τῆς Ὑποτακτικῆς.5

Συνοπτικά, τὸ πολυτονικὸ μὲ βοήθησε νὰ κατανοήσω πολλὲς ὄψεις τοῦ τονισμοῦ ποὺ χρησιμοποιοῦμε σήμερα, καὶ στὴν γραφὴ ἀλλὰ καὶ στὴν ὁμιλία. Γιὰ παράδειγμα, λέμε «τὸ στέλεχος», ἀλλὰ «τὰ στελέχη». Δὲν μαθαίνουμε ὅμως γιατὶ συμβαίνει αὐτὸ τὸ φαινόμενο (δηλαδὴ γιατί ὁ τόνος «πέφτει» στὴν παραλήγουσα). Τὸ πολυτονικὸ μὲ βοήθησε νὰ ἐξηγήσω καὶ νὰ κατανοήσω αὐτὰ τὰ φαινόμενα.

Ἄς τὸ ἀναλύσω περισσότερο. Ξεκινᾶμε ἀπὸ ἕναν πυρηνικὸ κανόνα τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας ποὺ ὑφίσταται ἀπὸ «καταβολῆς κόσμου». Αὐτὸς ὁ κανόνας εἶναι πυλῶνας τῆς Ἑλληνικῆς τόσο βασικός ποὺ ἀποκαλεῖται νόμος, καὶ ἀπὸ αὐτὸν ἀπορρέουν πολλὰ δομικά στοιχεῖα ποὺ ἰσχύουν καὶ σήμερα, ἀκόμη κι ἄν οἱ ἀρχικές αἰτίες δὲν ἰσχύουν πλέον. Ὁ κανόνας αὐτὸς εἶναι ὁ «τρισυλλαβικὸς νόμος» ἢ «νόμος τῆς τριχρονίας».6 Ὁ ὅρος «τρισυλλαβικὸς νόμος» μᾶλλον ἠχεῖ πιὸ γνώριμος σὲ ἐμᾶς γιατὶ μᾶς θυμίζει πὼς στὰ Νέα Ἑλληνικά δὲν μπαίνει ποτὲ τόνος πρὶν ἀπὸ τὴν προπαραλήγουσα. Δηλαδὴ, εἶναι λάθος νὰ ποῦμε «σύζητηση», δὲν εἶναι κἄν ἐφικτό.7 Αὐτὸ, ὡστόσο, προέρχεται ἀπὸ κάτι πιὸ γενικό: δὲν μποροῦν νὰ ὑπάρξουν 3 χρόνοι (ἢ μέτρα) ἀπὸ τὸ τέλος μίας λέξης χωρίς τόνο. Ἁπλῶς στὰ Νέα Ἑλληνικά, ὅλες οἱ συλλαβές ἔχουν διάρκεια ἑνός χρόνου (ὅλες οὐσιαστικὰ ἔχουν ἴδια διάρκεια). Γι' αὐτὸ μετρᾶμε συλλαβὲς καὶ ὄχι χρόνους.

Παρ' ὅλα αὐτά, αὐτὸ δὲν εἶναι ἀρκετὸ γιὰ νὰ ἐξηγήσῃ γιατὶ λέμε «τὰ στελέχη» καὶ ὄχι «τὰ στέλεχη». Τὸ τελευταῖο δὲν θὰ παραβίαζε τὸν κανόνα τῶν τριῶν συλλαβῶν, καὶ ἄρα πρέπει νὰ ψάξουμε τὴν ἐξήγησι ἀλλοῦ. Δυστυχῶς, τοὐλάχιστον ἀπ' ὅσο θυμᾶμαι ἐγὼ τὰ σχολικά μου χρόνια, αὐτὴ ἡ ἐξήγησι δὲν δίνεται ὅταν κάποιος μαθαίνῃ Νέα Ἑλληνικά.

Στὰ Ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ λοιπόν, τὰ φωνήεντα ἐχωρίζοντο σὲ βραχέα, μακρά, καί δίχρονα. Κάτι ποὺ εἶναι λιγότερο γνωστὸ εἶναι πὼς ὑπῆρχε λόγος γιὰ αὐτό: ἡ προφορὰ στὰ Ἀρχαῖα διέφερε ἄρδην. Δὲς γιὰ παράδειγμα αὐτό. Τὸ «ε» προεφέρετο διαφορετικὰ ἀπὸ τὸ «αι» (τὸ τελευταῖο προεφέρετο σὰν «αϊ», γιὰ αὐτὸ καὶ ἦτο «α» + «ι»). Γενικά, τὰ «ε, ο» ἦτο βραχέα, δηλαδή προεφέροντο σὲ ἕνα χρόνο, ἐνῷ τὰ «η, ω» ἦτο μακρά καὶ προεφέροντο σὲ δύο χρόνους. Τὸ «η» ἦτο δύο «ε» καὶ προεφέρετο «εε». Τὸ «ω» ἦτο δύο «ο» καὶ προεφέρετο «οο». Αὐτὸ ἐξηγεῖ καὶ τὸ ὄνομα αὐτῶν τῶν γραμμάτων: ὄ-μικρον, ὠ-μέγα. Τὰ «α, ι, υ» ἦσαν δίχρονα. Αὐτὸ δὲν σημαίνει πὼς προεφέροντο σὲ δύο χρόνους, δὲν ἦσαν δηλαδή μακρά. Σημαίνει πὼς ἦσαν κάποιες φορές μακρὰ καὶ ἄλλες βραχέα, ἀνάλογα μὲ τὰ συμφραζόμενα. Τέλος, οἱ δίφθογγοι («αι, οι, ...») ἦσαν μακροί, ἄν καὶ σὲ κάποιες περιπτώσεις (π.χ. ἄνθρωποι) ἦσαν βραχεῖς. Γιὰ περισσότερες πληροφορίες, καλό θὰ ἦτο νὰ δῆτε τὶς πηγές ποὺ παραθέτω στὸ τέλος γιὰ τὴν ἐκμάθησι πολυτονικοῦ.

Αὐτὴ εἶναι γνώση ποὺ κάποιος πρέπει νὰ ἔχῃ γιὰ νὰ τονίσῃ πολυτονικά. Αὐτὸ γιατί ὁ τονισμός ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν κατανομὴ βραχέων καὶ μακρῶν. Γιὰ παράδειγμα, μία βραχέα συλλαβὴ δὲν παίρνει ποτὲ περισπωμένη, μακρὸ πρὸ βραχέος παίρνει περισπωμένη, κλπ.

Ἔχοντας, λοιπόν, αὐτὴν τὴν γνώση, μποροῦμε νὰ ἐξηγήσωμε γιατὶ λέμε «τὰ στελέχη». Γιατὶ τὸ τελικὸ «η» κάνει τὴν λήγουσα μακρά. Ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά, ἡ προπαραλήγουσα δὲν τονίζεται. Αὐτὸς εἶναι ἕνας γενικός κανόνας ποὺ ἀπλῶς ἀπορρέει ἀπὸ τὸν νόμο τῆς τριχρονίας: ἄν τονίσουμε στὴν προπαραλήγουσα, θὰ ἔχουμε 3 ἀτόνους χρόνους (2 λόγῳ τῆς μακρᾶς ληγούσης—στὸ συγκεκριμένο παράδειγμα, τελικοῦ «η»—καὶ τοὐλάχιστον ἀκόμη 1 λόγῳ τῆς παραληγούσης—στὸ συγκεκριμένο παράδειγμα, τοῦ μεσαῖου «ε»). Ἀντίστοιχα, ἄς ποῦμε πὼς βλέπουμε τὴν λέξη «περίπτωσιν» (Αἰτιατική) σὲ ἕνα ἀρχαῖο κείμενο (μὲ «ι» στὸ τέλος). Αὐτοί οἱ κανόνες ὄχι ἁπλῶς κάνουν τὴν μορφὴ λιγότερο περίεργον στὴν ὄψη, ἀλλὰ μᾶς κάνουν νὰ καταλάβωμε πὼς δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἀλλιῶς. Γιατί; Ἄν γράψωμε «τὴν περίπτωση», τότε ἡ λήγουσα εἶναι μακρά καὶ ἄρα ἡ προπαραλήγουσα δὲν μπορεῖ νὰ τονίζεται. Ἡ ἐναλλακτικὴ εἶναι νὰ «κατεβάσωμε» τόν τόνο στὴν παραλήγουσα, δηλαδή «τὴν περιπτώση».

Ὅμως, τὸ πρόβλημα ἐδῶ εἶναι πὼς ἠχητικὰ μᾶς παραπέμπει στὴν Δοτική «τῇ περιπτώσει». Παρ' ὅλο ποὺ ἡ Δοτικὴ δὲν διδάσκεται, ἐν τούτοις χρησιμοποιεῖται. Ὅπως εἶναι γνωστό, λέμε «ἐν πάσῃ8 περιπτώσει»9 (καὶ βλέπουμε πὼς κατεβαίνει ὁ τόνος, καὶ τώρα ξέρουμε καὶ γιατί· τὸ «ει» εἶναι μακρό). Ἄρα, τὸ νὰ γράψωμε «τὴν περιπτώση» θὰ μπερδέψῃ (καὶ εἶναι καὶ ξεκάθαρα λάθος εἴτε στὰ Ἀρχαῖα εἴτε στὰ Νέα). Βλέπουμε λοιπόν πὼς ὑπάρχει λόγος τῆς ἐπιλογῆς τοῦ «ι», τὸ ὁποῖο μάλιστα δὲν μᾶς μπερδεύει πῶς μιλᾶμε γιὰ οὐδέτερο γιατὶ τὸ ἄρθρο «τὴν» τὸ ἀποσαφηνίζει.10 Τέλος, γιὰ τὸν ἴδιο λόγο, δὲν μποροῦμε νὰ γράψωμε «τὴν καλύτερη», ἀλλά στὴν συγκεκριμένη περίπτωσι οὔτε τὸ «τὴν καλύτερι» εἶναι σωστό. Γι' αὐτό ἔχουμε τὸ «τὴν καλυτέρα(ν)» ποὺ μᾶς ἀκούγεται παλιομοδίτικο.11

Μὲ λίγα λόγια, ναὶ ἐνῷ τὸ πολυτονικό φαίνεται νὰ μᾶς ἀναγκάζῃ νὰ ἀσχοληθῶμε μὲ γλωσσολογικὰ φαινόμενα ποὺ δὲν ὑπάρχουν πλέον (π.χ. ἡ διάκρισι βραχέων καὶ μακρῶν), ἐν τούτοις τὰ ἐπακόλουθα αὐτῶν τῶν φαινομένων ἰσχύουν ἀκόμα καὶ μάλιστα κρατοῦν γερά (εἶναι πολύ περίεργο ἄν ἀκούσῃς κάποιον νὰ λέγῃ «τὰ στέλεχη»). Ἔτσι, ἐγὼ ἐπιλέγω τὸ πολυτονικὸ γιὰ νὰ μοῦ θυμίζῃ τὶς αἰτίες. Ἀλλὰ σκεφτεῖτε καὶ τὸ ἐξῆς: οὔτε ἡ διάκρισι στὴν προφορά τῶν φωνηέντων ὑπάρχει· δὲν ὑπάρχει πιὰ ἡ διαφορὰ στὴν προφορὰ τοῦ «η», τοῦ «ι» καὶ τοῦ «οι». Ἄρα, νὰ γράφωμε παντοῦ «ι»; Προσωπικά, μοῦ φαίνεται ἀντιαισθητικὸ καὶ μιὰ κλωτσιὰ στὴν γλωσσικὴ ἱστορία.

Ἐκ τῶν ὑστέρων προσθήκη: εἶχα μιὰ πολὺ ὄμορφον συζήτησι μὲ ἕναν φίλο καὶ συνειδητοποίησα τὸ ἐξῆς (τὸ ὁποῖο εἶναι πολὺ σχετικὸ μὲ τὸ παραπάνω). Πολλοὶ ἀντιτίθενται στὸ πολυτονικὸ γιατὶ «δὲν μιλᾶμε μὲ δασεῖες καὶ περισπωμένες», δὲν ὑπάρχει αὐτὸς ὁ διαχωρισμὸς στὸν λόγο. Καὶ ρωτῶ: ὑπάρχει ὁ διαχωρισμὸς στὴν προφορά, στὸν τονισμό, μεταξὺ τοῦ «πώς πας» καὶ τοῦ «εσύ μού 'πες πως μ' αγαπάς» (τὰ περιεχόμενα τῶν εἰσαγωγικῶν εἶναι σὲ μονοτονικό); Κι ἄν ὑπάρχῃ, εἶναι σίγουρα τὸ ἐρωτηματικὸ «πως» πιὸ τονισμένο ἀπὸ τὸν εἰδικὸ σύνδεσμο; Ἀστεῖο ἴσως ἀλλὰ δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ παράδειγμα, γιατὶ—τραβηγμένο μέν—, ἀλλὰ εἶμαι σίγουρος πὼς ὁ ὀξυδερκὴς ἀναγνώστης θὰ καταλάβῃ τί ἐννοῶ ἄν ἀκούσῃ πῶς λέει τὸ «πως» ὁ τραγουδιστής. Ἐμένα λοιπὸν μοῦ φαίνεται πὼς δὲν εἶναι τὸ ἕνα πιὸ τονισμένο ἀπὸ τὸ ἄλλο. Ὡστόσο, ὅπως γνωρίζετε, τονίζουμε—στὸν γραπτὸ λόγο—τὸ ἕνα καὶ ὄχι τὸ ἄλλο. Καὶ νομίζω πὼς τὸ κάνουμε ἀκριβῶς γιὰ νὰ ἐπικοινωνήσωμε τὸν διαχωρισμὸ στὸν ἀναγνώστη. Καὶ νομίζω πὼς παρόμοιος εἶναι ὁ λόγος ποὺ διατηροῦμε ὅλα τὰ διαφορετικὰ «ι». Ἄρα γιατὶ εἶναι τόσο περίεργο ποὺ κάποιοι βάζουν δασεῖα γιὰ νὰ διαχωρίσουν μεταξὺ τῶν «ὅρος» καὶ «ὄρος» (ἕνας διαχωρισμὸς ποὺ δὲν ἐπικοινωνεῖται στὸ μονοτονικὸ, ἀφοῦ ἄν βγάλωμε τὸ πνεῦμα εἶναι ἴδια); Γιατὶ εἶναι ἐπιδειξιομανία τὸ «ἀγαπητὲ ἀναγνώστη, ἐτοῦτο ἐννοῶ καὶ ὄχι τὸ ἄλλο»;

Ἡ ἰσορροπία μεταξύ διατήρησης τῆς ἱστορίας καὶ προσαρμογῆς στὸ παρὸν εἶναι λεπτή. Προσωπικά, σὲ καμία περίπτωσι δὲν ὑποστηρίζω κατασκευασμένες γλῶσσες (δηλαδὴ γλῶσσες ποὺ δὲν ἐξελίχτηκαν φυσικά), ὅπως ἡ καθαρεύουσα. Συνήθως εἶναι μιὰ ἀποτυχία γιατὶ ὁ σχεδιασμὸς («intelligent design») μπορεῖ νὰ δουλεύῃ γιὰ γλῶσσες προγραμματισμοῦ, ἀλλὰ οἱ φυσικὲς γλῶσσες εἶναι διαφορετικές.12 Ἐγὼ προσπαθῶ νὰ βρῶ τὴν ἰσορροπία διατηρῶντας μορφές ποὺ ὑπάρχουν γιὰ χιλιάδες χρόνια, καὶ συνδέουν ἐμᾶς μὲ τοὺς προγόνους μας. Ἔτσι, ὑποστηρίζω τὸ πολυτονικό ἀλλὰ ὄχι νὰ γράφωμε μὲ κεφαλαῖα καὶ χωρίς κενά, ὅπως ἔκαναν τὸν 5ο αι. π.Χ.

Γιὰ νὰ τελειώσω αὐτὴ τὴν μεγάλη ἑνότητα, φυσικὰ κάποιος θὰ μποροῦσε νὰ πῇ «μπορῶ νὰ διαβάσω ἕνα βιβλίο ἱστορίας τῆς γλώσσας καὶ νὰ τὰ μάθω αὐτά, δὲν χρειάζεται νὰ γράφω σὲ πολυτονικό». Σωστά, εἶναι ἁπλῶς μιὰ ἐπιλογή. Ἐμένα ἡ ἐξάσκησι μὲ βοηθάει καὶ στὴν κατανόησι καὶ στὴν μνήμη.

Τὸ πολυτονικὸ σὲ παρακινεῖ νὰ σκέφτεσαι τὴν ἐτυμολογία τῶν λέξεων, ἰδιαίτερα ὅσον ἀφορᾶ τὰ πνεύματα. Αὐτὴ μὲ τὴν σειρά της μᾶς διαφωτίζει ἐνίοτε σχετικὰ μὲ τὴν σημασία. Ἄς πάρωμε γιὰ παράδειγμα τὴν λέξι «ἐνάγων». Ἐπειδὴ παίρνει ψιλή, καὶ ἐπειδὴ τὸ ἀριθμητικό «ἕνας, ἕνα» παίρνει δασεῖα, ξέρουμε πὼς ἡ λέξη δὲν ἔχει νὰ κάνῃ μὲ τὸν ἀριθμὸ 1. Ἢ ἄς ποῦμε τὸ ὅτι ἀμφότερες οἱ λέξεις «ὥρα» καὶ «ὡραία» παίρνουν δασεῖα μᾶς παραπέμπει στὸ ὅτι συνδέονται (ποὺ ἰσχύει). Μπορεῖ βέβαια κάποιος νὰ πῇ πὼς μποροῦμε νὰ καταλήξουμε σὲ αὐτὴ τὴν σχέση ἀπὸ τὴν ὀρθογραφία (καὶ τὰ δύο ξεκινοῦν μὲ «ω»). Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωσι ἴσως τὸ ἑπόμενο παράδειγμα νὰ φανῇ χρήσιμο. Ἡ λέξη «ὁρόσημο» παίρνει δασεῖα, κάτι ποὺ μᾶς ὑποδεικνύει πὼς δὲν ἔχει νὰ κάνῃ μὲ τὰ «ὄρη τ' ἄγρια βουνά» (ἡ λέξη «ὄρος» παίρνει ψιλή), ἀλλὰ μὲ τὰ «ὅρια».

Τὰ πνεύματα δὲν μᾶς διαφωτίζουν μόνο γιὰ καθαυτὸ ἑλληνικὲς λέξεις, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ γιὰ ξένες λέξεις. Γιὰ παράδειγμα, ἀκόμη δὲν ἔχω καταφέρει νὰ βρῶ τὴν σημασία τῆς λέξης «ὁνόρι» ποὺ ἐμφανίζεται στὸν Γιούγκερμαν τοῦ Καραγάτση. Ὅμως, ἡ δασεῖα μὲ παραπέμπει στὸ ὅτι ἡ λέξη μᾶλλον σημαίνει «τιμές», ἀπὸ τὸ «honour» ποὺ ἔχει «h».

Συνεχίζοντας ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ τὸ ἀφήσαμε στὴν προηγουμένη ἑνότητα,13 τὸ πολυτονικὸ μᾶς συνδέει μὲ τὰ Ἀγγλικὰ, καὶ τοὔμπαλιν. Γιὰ παράδειγμα, καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ λέξη «hypocrisy» παίρνει «h» γιατὶ προέρχεται ἀπὸ τὴν λέξη «ὑποκρισία» καὶ ὅλες οἱ λέξεις ποὺ ξεκινοῦν μὲ «υ» παίρνουν δασεῖα. Παρομοίως, καταλαβαίνουμε γιατὶ ἡ λέξη «orthodox» δὲν παίρνει «h», ὅπως καὶ γιατὶ λέμε «Hellas» καὶ ὄχι «Ellas». Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο, ἔχοντας ἐπαφὴ μὲ τὸ πολυτονικό, δὲν μᾶς φαίνεται τόσο περίεργη ἡ λέξη «hoplite», ποὺ συνήθως θὰ τὴν δοῦμε σὲ ξένο βιβλίο Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς ἰστορίας, μιᾶς καὶ καταλαβαίνουμε ὅτι σημαίνει «ὁπλίτης».

Γενικά, ἡ σχέση εἶναι ἀμφίδρομος, καὶ ὅταν ξεκινάῃ κάποιος μὲ τὸ πολυτονικό, τὰ Ἀγγλικὰ βοηθοῦν στὸ δίλημμα «ψιλή ἢ δασεῖα».

Τὸ πολυτονικὸ φέρνει στὸ προσκήνιο τῆς συνείδησης τὴν τοποθέτησι τοῦ τόνου. Μὲ ἄλλα λόγια, σέ κάνει νὰ σκέφτεσαι ἄν ἡ λέξη τονίζεται στὴν προπαραλήγουσα, τὴν παραλήγουσα, ἢ τὴν λήγουσα. Καὶ πιὸ γενικά, μᾶς κάνει νὰ σκεφτόμαστε τὴν προφορά. Αὐτὸ μὲ τὴν σειρά του κάνει ξεκάθαρη τὴν ρυθμικότητα τῆς γλώσσας, κάτι ποὺ γιὰ μένα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέρον!

Συγκεκριμένα ἡ βαρεῖα εἶναι φοβερὰ χρήσιμη. Γενικά, ἡ βαρεῖα ὑποδηλώνει πὼς κάνουμε ἀλλαγὴ σὲ ἑπομένη λέξη, ἀλλὰ χωρίς τὴν «μεγάλη παύση» ποὺ φέρνει ἕνα κόμμα ἢ μιὰ τελεία. Ἔτσι, ὅταν σκέπτωμαι καὶ διαβάζω πολυτονικό, εἶναι σὰν νὰ ἀκούω ἕνα πιάνο ἔτσι ὥστε ὅταν διαβάζω φοβερή ἀκούω τὴν λήγουσα νὰ «ἠχεῖ» μὲ τὸ δεξὶ πετάλι πατημένο (ἔχει δηλαδή διάρκεια/sustain). Ἀντίθετα, ὅταν διαβάζω φοβερὴ ἀκούω τὴν λήγουσα νὰ «ἠχεῖ» μὲ τὸ δεξί πετάλι ἐλεύθερο καὶ ἄρα «κόβεται». Αὐτὸ δὲν εἶναι τόσο ἐνδιαφέρον ἄν ἀπομονώσουμε τὶς λέξεις, ἀλλὰ εἶναι ὅταν «παίξουμε» ὁλόκληρες προτάσεις.

Δὲν ἔχω κάποια καλυτέρα ἐξήγησι καὶ προφανῶς εἶναι ξεκάθαρα ὑποκειμενικό ἄν κάτι τέτοιο νοιάζῃ κάποιον. Ἄν δὲν ἔβγαλε νόημα ἡ παρομοίωσι, θὰ σᾶς πρότεινα νὰ ψάξητε γιὰ κάποιο βίντεο ποὺ ἐξηγεῖ τὰ πετάλια στὸ πιάνο. Θὰ γίνῃ κατανοητὸ ἀμέσως.

Δυστυχῶς δὲν γνωρίζω κάποια πηγὴ ποὺ συγκεντρώνει ὅλη τὴν πληροφορία ποὺ θεωρῶ χρήσιμη σὲ ἕνα μέρος. Ἔτσι, θὰ προτείνω ἕναν συνδυασμὸ πηγῶν.

Νομίζω πὼς ἡ καλύτερη πηγὴ ἐκμάθησης πολυτονικοῦ εἶναι τὸ διαδικτυακό ἐργαλεῖο tonizo.gr, τὸ ὁποῖο μετατρέπει μονοτικὸ σὲ πολυτονικό. Καθὼς μαθαίνετε, μπορεῖτε νὰ ἐλέγχητε τὰ κείμενά σας γιὰ λάθη. Σημειῶστε πὼς ἐφαρμόζει τὸν ἱστορικὸ τονισμό!

Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, μᾶλλον ἡ πιὸ ἐμπεριστατωμένη πηγὴ εἶναι τα πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. Τὸ πρόβλημα εἶναι πὼς, κατὰ τὴν γνώμη μου, εἶναι πολὺ ἀναποτελεσματικὰ δομημένα. Ἔτσι, εἶναι καλὴ πηγὴ ὡς ἀναφορά, ἀλλὰ κάπως κακὴ γιὰ ἐκμάθησι.

Ἡ καλυτέρα πηγὴ ἀπὸ ἄποψι δομῆς εἶναι, κατὰ τὴν ἄποψί μου, οἱ κανόνες τοῦ polytoniko.gr. Τὸ πρόβλημα εἶναι πὼς ἀκολουθοῦν τὸν τονισμὸ τοῦ Τριανταφυλλίδη, ἄν καὶ χρησιμοποιοῦν τὴν βαρεῖα. Προτείνω, λοιπόν, τὸ ἐξῆς. Στὴν ἀρχὴ εἶναι καλύτερα νὰ ἀκολουθήσητε αὐτὴν τὴν πηγή. Ἴσως σᾶς φανοῦν χρήσιμα καὶ τὰ δέκα ἁπλὰ μαθήματα πολυτονικοῦ.14 Ὡστόσο, μὲ τὸν καιρό, μπορεῖτε νὰ περνᾶτε τὰ κείμενά σας ἀπὸ τὸ tonizo.gr καὶ ἄν διαφωνῇ μὲ αὐτοὺς τοὺς κανόνες, μπορεῖτε νὰ συμβουλευτῆτε τὰ πρακτικὰ γιὰ νὰ καταλάβητε γιατὶ ὑπάρχει ἡ διαφορά στὸν ἱστορικὸ τονισμό.

Τέλος, μιά ἄλλη χρήσιμη πηγή εἶναι αὐτή.

Ἄν καὶ δὲν εἶναι ἄμεσα συνδεδεμένα μὲ τὸ πολυτονικό, νομίζω πὼς θὰ τὰ βρῆτε χρήσιμα. Μοῦ ἀρέσουν πολὺ τὰ κλιτικὰ λεξικὰ τοῦ lexigram.gr. Δυστυχῶς δὲν εἶναι δωρεάν, εἶναι ὅμως πάμφθηνο (ἄν θυμῶμαι καλά κοστίζει μόλις 8€ γιὰ ἕναν χρόνο).

Ἐπίσης, εἶναι χρήσιμο καὶ τὸ διαδραστικό λεξικό τοῦ The Polytonic Project (οἱ ἴδιοι ποὺ ἔφτιαξαν καὶ τὸ tonizo.gr).

Ἄν θέλητε νὰ δημοσιεύσετε ἄρθρα σὲ πολυτονικό, τότε ἴσως χρειαστῆτε γραμματοσειρές ποὺ τὸ ὑποστηρίζουν. Ἡ καλυτέρα πηγὴ εἶναι μᾶλλον τὸ Greek Font Society.

1. Ἄλλωστε, συμφωνῶ μὲ τὸν Μπαμπινιώτη πὼς πρέπει νὰ δεχόμαστε τὴν ἐπιλογὴ τοῦ καθενὸς στὸ συγκεκριμένο ζήτημα.↩
2. Tὸ ὁποῖο ἀνέκαθεν ἦτο πολυτονικό. Ὁ τονισμός τῶν λέξεων ὑπῆρχε οὐσιαστικὰ πάντα στὴν προφορὰ τῶν Ἑλληνικῶν, δὲν ἐγράφετο ὅμως πάντα (βασικά, στὰ ἀρχαῖα χρόνια ὑπῆρχαν μόνο κεφαλαῖα καὶ δὲν ὑπῆρχαν κενά, κάτι ποὺ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἐπιβεβαιώσῃ μὲ μία ἐπίσκεψι στὸ μουσεῖο τῆς Ἀκρόπολης). Σύμφωνα μὲ τὴν Συνοπτικὴ Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας τοῦ Μπαμπινιώτη, οἱ τόνοι ὡς σημεῖα (diacritics) ἐπινοοῦνται μὲ τὴν καθιέρωση τῆς (Ἀλεξανδρινῆς) Κοινῆς, ἡ ὁποία ἐμφανίζεται γύρω στὸν 3ο αἰ. π.Χ., μὲ τὸν Μέγα Ἀλέξανδρο. Παρεμπιπτόντως, λέγεται ἔτσι γιατὶ πρὶν δὲν ὑπῆρχε μία κοινὴ Ἑλληνικὴ ποὺ μιλοῦσαν ὅλοι, ἀλλὰ διάφορες διάλεκτοι (π.χ. Ἀττική, Ἰωνική, κλπ.). Ὡστόσο, ἕνας ποὺ μιλοῦσε π.χ. Ἀττικὴ Ἑλληνική καὶ ἕνας ποὺ μιλοῦσε Ἰωνικὴ μποροῦσαν νὰ συνεννοηθοῦν· γι' αὐτὸ καὶ ἦτο ὅλες διάλεκτοι τῆς ἴδιας γλώσσας καὶ ὄχι διαφορετικές γλῶσσες. Μὲ τὸν Ἀλέξανδρο ὅμως, καὶ μιᾶς καὶ ἡ αὐτοκρατορία ξεπέρασε κατὰ πολὺ τὰ σύνορα τῆς Ἑλλάδος, ὑπῆρξε ἡ ἀνάγκη καὶ ἡ διάδοσι μίας κοινῆς Ἑλληνικῆς ποὺ θὰ μιλοῦσαν ὅλοι (ἀντίστοιχα καὶ σήμερα μιλοῦμε γιὰ τὴν Κοινὴ Νεοελληνική· ἐπειδὴ εἶναι κοινή γιὰ ὅλους). Τὰ σημεῖα τονισμοῦ, λοιπόν, ἐπινοήθηκαν γιὰ νὰ βοηθήσουν τοὺς μὴ ἑλληνόφωνες μὲ τὴν προφορὰ τῶν Ἑλληνικῶν. Γιὰ παράδειγμα, ἡ περισπωμένη ὑπεδείκνυε πὼς ἡ φωνὴ ἀνεβαίνει καὶ στὴν συνέχεια κατεβαίνει, κάτι ποὺ ὑπονοεῖται καὶ ἀπὸ τὸ σύμβολο (κάτι ποὺ εἶναι μᾶλλον πιὸ ξεκάθαρο μὲ τὸ ἐξῆς σύμβολο περισπωμένης ῆ σὲ σχέση μὲ αὐτὸ ποὺ χρησιμοποιῶ ἐγώ (ῆ), ἁπλῶς μοῦ ἀρέσει περισσότερο αἰσθητικά). Τότε, βέβαια, ὁ τονισμός, σὲ ἀντίθεσι μὲ σήμερα, ἦτο στὸ ἐπίπεδο τῶν συχνοτήτων. Ἀλλὰ αὐτὴ εἶναι μιὰ ἄλλη ἱστορία...↩
3. Θέλω νὰ εὐχαριστήσω θερμά τὴν κυρία Ἀμαρυλλίδα Δεληγιάννη, ἀπὸ τὸ The Polytonic Project, ποὺ μὲ διαφώτισε σχετικὰ μὲ τὰ διαφορετικὰ πολυτονικά.↩
4. Ὅπως μᾶλλον εἶναι γνωστό, ὅποιος εἶναι θρῆσκος θὰ πρέπῃ νὰ ξέρῃ τοὐλάχιστον σὲ κάποιον βαθμὸ Ἀρχαῖα Ἑλληνικά. Κατ' ἐλάχιστον θὰ πρέπῃ νὰ ἔχῃ κάποια οἰκειότητα μὲ τὴν Μεσαιωνική Κοινή, δηλαδή τὴν γλῶσσα τῆς Καινῆς Διαθήκης, μιᾶς καὶ αὐτὴ χρησιμοποιεῖται στὴν Λειτουργία.↩
5. Ἡ ἴδια ἡ χρῆσι τοῦ ρήματος βέβαια εἶναι πηγὴ παμπόλλων παρεξηγήσεων. Στὶς περισσότερες μεταφράσεις ἀποδίδεται ὡς «νὰ σέβεται», ἄν καὶ αὐτὴ ἡ σημασία δὲν φαίνεται νὰ χρησιμοποιῆται σὲ κανένα ἄλλο ἀρχαῖο κείμενο. Κάποιοι ὑποστηρίζουν πὼς τέτοια λάθη, ἄν τὰ θεωρήσουμε λάθη, εἶναι ἐπειδὴ οἱ Ἀπόστολοι δὲν ἤξεραν καὶ τὰ καλύτερα (Ἀρχαῖα) Ἑλληνικά.↩
6. Ἔτσι τὸν ἀναφέρει τὸ βιβλίο «Συνοπτικὴ Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας» τοῦ Μπαμπινιώτη. Στὰ Ἀγγλικὰ ὀνομάζεται «Law of Limitation».↩
7. Συγκεκριμένα, τὰ Ἑλληνικὰ εἶναι διαφορετικὰ ἀπὸ τὰ Ἀγγλικὰ γιατὶ ἄς ποῦμε στὰ Ἀγγλικὰ ἔχουμε πρακτικὰ «διτονία» σὲ διάφορες λέξεις. Γιὰ παράδειγμα, ἡ λέξη «comprehension» προφέρεται ὡς «κόμπρε-χένσιον».↩
8. Καὶ ὄχι «πᾶσα» ἤ «πᾶσαν» γιατὶ τὸ μὲν εἶναι Ὀνομαστικὴ καὶ τὸ δὲ Αἰτιατική.↩
9. Γιὰ παράδειγμα, ἔχω χρησιμοποιήσει τὴν ἔκφραση σὲ ἐτοῦτο ἐδῶ τὸ κείμενο.↩
10. Ἴσως εἶναι ἐνδιαφέρον πὼς ὑπάρχουν ἐξαιρέσεις αὐτῶν τῶν κανόνων. Γιὰ παράδειγμα, λέμε (καὶ στὰ Ἀρχαῖα) «τῆς πόλεως» ἄν καὶ ὅπως εἴπαμε παραπάνω, τὸ «ω» εἶναι μακρό. Ὁ λόγος εἶναι ἕνα φαινόμενο ποὺ λέγεται ποσοτικὴ μετάθεσι (quantitative metathesis). Μπορεῖτε νὰ τὸ ψάξετε online γιὰ περισσότερες πληροφορίες, ὡστόσο θὰ ἀναφέρω πὼς παλαιότερα ἦτο «τῆς πόληος» (ὅπως μὲ διαφώτισε μιὰ φίλη μου φιλόλογος), κάτι ποὺ ἐξηγεῖ καὶ τὴν ἐξαίρεσι.↩
11. Προσωπικά, ἐπιλέγω νὰ μὴν βάζω τὸ τελικὸ «ν» γιὰ νὰ ταιριάζει μὲ τὴν σημερινὴ προφορά. Αὐτὸ τὸ κάνουν καὶ ἄλλοι (π.χ. ὁ Κώστας Δούκας ποὺ μετέφρασε τὴν Ἰλιάδα καὶ τὴν Ὀδύσσεια). Δὲν ξέρω ἄν ὁ λόγος εἶναι ὁ ἴδιος, ἀλλὰ αὐτὸ εἰκάζω.↩
12. Ὡστόσο, ἄς μὴν ξεχνᾶμε πὼς καὶ τὰ Ἀγγλικὰ πέρασαν μία περίοδο καθαρευούσης—θυμηθεῖτε ὅτι ὁ ὅρος προέρχεται ἀπὸ τὴν κάθαρσι τῆς γλώσσας ἀπὸ ξενικὲς ἐπιρροές—ὅταν ὑπῆρξε ἡ περίοδος κάθαρσης τῶν Ἀγγλικῶν ἀπὸ γαλλικές ἐπιρροὲς σὲ μιὰ προσπάθεια ἐπιστροφῆς στὰ λατινικά. Τότε ἐμφανίστηκαν μορφές ὅπως τὸ «debt» ἀντὶ τοῦ «dette».↩
13. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἴσως νὰ ἔχετε μπεῖ στὸ κλίμα καὶ νὰ σκεφτήκατε πὼς ἡ λέξη «ἑνότητα» βγαίνει ἀπὸ τὸ ρῆμα «ἑνώνω».↩
14. Προσωπικά, μοῦ φάνηκε πολὺ χρήσιμο ὅταν ξεκινοῦσα τὸ μάθημα 2, γιὰ τὶς μονοσύλλαβες λέξεις.↩